بازرگان در بیدادگاه نظامی و فریاد درد مشترک

بسم الله الرحمن الرحیم

آنچه می خوانید نوشته ای از مرحوم مهندس مهدی بازرگان است که در بخش اول مدافعاتش در دادگاه نظامی ایراد داشته است و طی آن سعی کرده ، تاریخ زنده و ملموسی از آنچه در نیم قرن بر دو نسل ایران رفته است را بازگوید او سیر تکاملی عقاید و نظرات خود را در این نوشتار به روشنی بیان میدارد . این مدافعات که در سال 1350 توسط انتشارات مدرس در یک کتاب و در دو بخش تحت عناوین دفاع از نهضت آزادی و محاکمه استبداد منتشر شده ، گزارشگر حوادثی است که خصوصا در بین سالهای 1320 – 1340 اتفاق افتاده است. مطلبی که نقل می شود شمه ای از این کتاب و از صفحات 165 – 168 است که بازرگان سعی دارد تحلیل خود از طرز فکر جوانان و شرایط آن روز را به دادگاه ارائه کند ، شرایطی که بدلیل بی توجهی حاکمیت ، روز به روز به وخامت گرایید و درست چند سال بعد از این محاکمات ، سرکوب ها ، زندانها و تبعیدها ،منجر به انقلاب 1357 ملت ایران شد[ تاکیدها از کتاب است] :  

                                            

... جوانها از جهات ذیل با ما اختلاف داشتند:

اولا همانطور که نسل ما و نسلهای قبل از ما که مشروطیت را بوجود آوردند، تحت تاثیر افکار دوره های رنسانس و تجدد و ناسیونالیسم و لیبرالیسم اروپا بودیم، نسل بعد از ما تحت تاثیر افکار اجتماعی و فلسفی جدید وسیعتر و عامتر سوسیالیسم ( نقش طبقات – مبارزات حزبی – عوامل اقتصادی و این که آزادی و استقلال ،  علاوه بر آزادی در رای و عقیده باید توام با رهایی از قیود اقتصادی و نظامات اداری هم باشد) و کمونیسم و غیره بودند ، و مستقیم و غیر مستقیم تعلیمات حزبی و تا حدودی مبارزات سیاسی را دیده بودند.

ثانیا به قدر یک آزمایش از ما جلوتر بودند. مزه تجدد خواهی و اصلاحات را چشیده و دیده بودند که دردی دوا نشده است. بعلاوه همه آن اصلاحات و خیالات در شهریور 20 باد هوا شد. قضایا را آنها از دریچه دیگری میدیدند.

ثالثا چشم و گوشها در دنیا بیشتر باز شده و تجزیه و تحلیلهای سیاسی را دیده بودند. سیاست برای آنها از محافل سری دیپلماسی و اشرافی به میدانهای آشکار توده ای آمده بود.

رابعا به اقتضای جوانی حرارت و آتش دیگری داشتند . بیش از نسل ما به حرکت و هیجان علاقه و عادت پیدا کرده بودند. ما سنین بلوغ خود را یا در سالهای آخر قاجاریه در خفت و ضعف و ترس گذرانده بودیم یا در سالهای اول قدرت پهلوی که بی سر و صدایی و سکوت اجباری بود. ما بچه های ترسو و معقول از آب درآمده بودیم. اما اینها بچه های دوره جنجال و هیاهوهای بعد از شهریور 20 بودند.

خامسا نارضایتی بوجه شدیدتری در اینها وجود داشت . هم از جهت خرابی اوضاع مال و اختلافات طبقاتی و هم از جهت بالا رفتن استاندارد یا سطح زندگی و افزایش فوق العاده توقعات و حساسیتها ، روح عناد و بدبینی و کینه خیلی بیش از سابق شده بود.

سادسا این جوانان مستقیما در معرض ضربات و صدمات شدید هیات حاکمه قرار گرفته بودند. ضربات و صدماتی که در ایام جوانی ما سابقه نداشت  آن وقتها ما مثلا گاهگاه چوب و فلک میدیدیم اما حالا گلوله و خون را دیده بودند. 16 آذر شوخی نیست. باطوم پاسبانان در تظاهرات خیابانی به سر و رویشان خورده و شکنجه های زندانها را چشیده بودند . حتی دخترها نیز در این دوران مصونیت نداشتند من خودم در لشکر زرهی خرسی را که در حمام تاریک به سراغ دخترها می فرستادند دیده بودم. بعدا که قضیه اول بهمن 1340 پیش آمد دیگر قضیه از حدود و تنبیه و تهدید تجاوز کرده ، کماندوها با عناد و کینه توزی مخصوص به قصد کشت همه را میزدند و به هیچکس و هیچ چیز ابقا نمی نمودند. حتی به بیماران و مجروحان پانسمان شده ، حتی به کتابها و میکروسکوپها ...

وحشیگری و جرح عام آن روز را روزنامه فکاهی توفیق به وضع پر معنایی روی جلد کاریکاتور نشان داده ، سالن درسی را کشیده بود که استاد سر و دست پیچیده و پا شکسته مشغول تدریس است و با اشاره به تنها جوان سالمی که بالای آمفی تأتر نشسته است ، میگوید: " تو که دانشجو نیستی اینجا چرا آمده ای؟ "

فکر می کنم بهترین شاهد و مدرک زنده فجایع آن روز و رفتار خصمانه عجیب مامورین دستگاه اعلامیه ای باشد که رئیس دانشگاه وقت ( رئیس دانشگاه منصوب اعلیحضرت ) صادر کرده است:

" امروز یکشنبه اول بهمن ماه ساعت 11 و ربع عده ای نظامی بدون این که اتفاقی ورود آنان را ایجاب نماید به محوطه دانشگاه وارد شده عده ای از دانشجویان را مجروح و مضروب نمودند.

دانشگاه نسبت به این روش اعتراض داشته و تقاضای رسیدگی و تعقیب مرتکبین را از دولت دارد. مادامیکه نتیجه رسیدگی به دانشگاه اعلام نشود اینجانب و روسای دانشکده ها از ادامه خدمت در دانشگاه معذور خواهیم بود"

خلاصه آن که دستگاه دولت برای جوانان این دوره قیافه ای غیر از قیافه پاسبانان زمان مراجعت ما از اروپا داشت.

سابعا هم چشم و گوش اینها به جریانات مملکت و شغل و سرنوشت آینده بازتر شده بود و هم دزدیها و خیانتها به وضع چشم و گوش بازکن تری در مملکت رواج پیدا کرده بود . اینها با نگرانی خیلی بیشتری ( از جهت مالی و معاشی و از جهت اخلاقی و ملی ) آینده را می نگریستند. بنابراین بر خلاف دوره های تحصیلی ما دست و دل آنها خیلی به درس نمی رفت و مبارزه را وظیفه خود می دیدند و دوست داشتند. 

[ بازرگان خطاب به کمیته ی تحقیق پیش از دادگاه که متشکل از دو قاضی و یک سرلشگر بوده و از نهضت آزادی می خواسته که بدلیل مقبولیتش پیش دانشجوها آنان را به درس خواندن و دوری از سیاست دعوت کنند چنین جواب داده است: ]

  امروز هر بچه دبستانی به قدر کافی هوشیار و چشم و گوش باز شده است و به طریق اولی یک جوان بیست و چند ساله دانشگاهی بخوبی خبر دارد عوامل موفقیت در جامعه چیست و چه تبعیضها و پارتی ها و فسادها در مملکت جریان دارد. دانشجویان دانشکده ما تعطیلات تابستان به کارآموزی میروند . در کارگاهها و نزد مقاطعه کاران بچشم خود میبینند و در مدرسه و خارج از مدرسه از رفقای ارشد میشنوند که چگونه یک میتواسیون ( صورت وضعیت ماهیانه ) تنظیم می شود و مهندس کارگاه در صورت زد و بند با مهندس ناظر دولت به عوض 400 کیلو سیمان ، 250 کیلو سیمان در بتن زده و صورت کارکرد 600،000 تومان را یک میلیون و نیم تومان به حساب می آورد چنین مهندسین مورد علاقه و تشویق شرکت مربوطه خواهند بود و ابدا در موقع استخدام و برای تعیین حقوق او کار ندارند به این که در درس مقاومت مصالح یا در درس ماشینهای حرارتی بنده چه نمره ای گرفته و در خروج از دانشکده رتبه چندم شده است . آن شرکت مقاطعه کار هم اگر برنده مناقصه و صاحب درآمد سرشار و سرمایه هنگفت می شود از جهت آن نیست که تجهیزات و تجربیات فراوان دارد یا مهندسین و مدیرانی را استخدام کرده است که با نبوغ و هنر و ابتکار خود بهترین طرح را با کمترین خرج تهیه نموده اند ، بلکه چون سهامی به مقامات داده و ساخت و پاخت با بالایی ها دارد یا خوب کمین می کند کارهای کلان گیرش می آید.

این جریان ها و این عوامل و علتهای موفقیت در مملکت چیزهایی نیست که یک دانشجوی ایرانی نداند . بنابراین از نظر مادی و منافع شخصی و معاشی خود هیچ موجبی برای قبول زحمت و رنج تحصیل نمی بیند. برای او همین قدر که فورمالیته ای به عمل آید و بتواند با حداقل نمره دیپلم بگیرد کافی است . نصایح امثال ما در جنب پندها و تعلیماتی که جامعه به یک دانشجو می دهد مثل پر کاه در مقابل کوه است. خرابی مملکت و نیروهای فساد آنها را به جانب دیگر می کشد و می برد. 

در روز ۱۶ دی‌ ۱۳۴۲ دادگاه نظامی تهران حکم خود را درباره بنیانگذاران و اعضای ارشد نهضت آزادی ایران صادر کرد.